czy wiesz, że...

• Na obszarach miejskich mieszka 75 proc. obywateli Unii Europejskiej.

• W skali globalnej obszary miejskie zużywają 65 proc. energii na świecie, co odpowiada za ponad 70 proc. światowych emisji CO2.

• Komisja Europejska zainicjowała misję w zakresie 100 neutralnych dla klimatu i inteligentnych miast do 2030 r. we wrześniu 2021 r. przyjmując komunikat w sprawie misji UE i przeznaczyła 360 mln euro ze środków programu „Horyzont Europa” na lata 2022–23, aby zainicjować ścieżki innowacji prowadzące do neutralności klimatycznej do 2030 roku.

• Według łagodnych szacunków w 2019 roku Katowice wyemitowały do atmosfery 2,30±0,07 gigaton ekwiwalentu CO2, niemal 7% tego co cała Norwegia, ponad 5% tego co Finlandia lub Węgry!

• W 2019 roku przeciętny Katowiczanin wyemitował do atmosfery 7,79±0,25 Mg eCO2, więcej niż przeciętny Chińczyk, Austriak czy Anglik. Duża część tych emisji jest niezależna od mieszkańców miasta.

dlaczego ten temat jest ważny?

Zmiany klimatyczne są obecnie jednym z największych wyzwań na Ziemi, będą prowadziły do głębokiego kryzysu cywilizacyjnego i niosą za sobą daleko idące negatywne skutki w świecie przyrody. Na całym globie zwiększa się ilość dni z temperaturą powyżej 30℃, padają też kolejne rekordy najwyższych temperatur. Wpływ takiej aury na zdrowie człowieka jest druzgocący, prowadzi do odwodnień, udarów cieplnych i słonecznych. Jest śmiertelnym zagrożeniem zwłaszcza dla osób starszych, małych dzieci i z chorobami układu krążenia. Leczenie chorób temperaturowych wiąże się z niepotrzebnym obciążeniem dla służby zdrowia i pozostaje nie bez wpływu na światową gospodarkę. 

Globalne ocieplenie powoduje zmiany w strukturze opadów – stają się dużo rzadsze, ale o wiele bardziej intensywne. Prowadzi to, z coraz większą częstotliwością, do susz oraz przyczynia się do narastającego pustynnienia planety. W 2018 r. straty spowodowane suszą w Polsce dotknęły prawie 3,5 mln ha obszarów rolnych i wynosiły ponad 3,5 mld zł. Susze i brak opadów są, obok działalności człowieka, najczęstszą przyczyną pożarów lasów, których w mieście nie brakuje. To bezpośrednie i gwałtowne zagrożenie dla życia zwierząt, roślin i ludzi. Spowodowany suszą niski poziom wód to także problemy z dostawami prądu, gdyż jest ona wykorzystywania do chłodzenia w elektrowniach. 

Zmiany klimatu prowadzą również do częstszego występowania ekstremalnych zjawisk pogodowych jak burze i nawałnice, które z kolei w połączeniu z wysuszoną glebą i nieprzepuszczającą wody powierzchnią terenu (beton, asfalt itp.) coraz częściej prowadzą do powodzi – w tym błyskawicznych – i podtopień, które są jednym z najważniej-szych zagrożeń naturalnych w Polsce. Silne deszcze i burze prowadzą do wylania wielu rzek. 

Ocieplenie klimatu sprzyja rozprzestrzenianiu się chorób zakaźnych w wyniku szybkich zmian demograficznych, środowiskowych i społecznych. Ziemia w wielu miejscach w niedługiej perspektywie stanie się niezdatna do życia, problemy z dostępem do żywności i wody pitnej, co będzie prowadziło do fali migracji, niepokoi społecznych i konfliktów zbrojnych. Kryzys klimatyczny jest zatem palącym problemem ludzkości w wymiarze środowiskowym, gospodarczym, społecznym, moralnym i politycznym. Potrzeba ogromnej pracy całej ludzkiej społeczności na rzecz mitygacji i adaptacji do zmian klimatycznych. Naukowcy i naukowczynie nie pozostawiają wątpliwości: pozostało nam niewiele czasu nim uruchomią się klimatyczne sprzężenia zwrotne, które zmienią klimat Ziemi w sposób gwałtowny i w ludzkiej perspektywie czasu nieodwracalny.

co możemy zrobić?

Należy przede wszystkim skutecznie zinwentaryzować źródła i wielkość emisji gazów cieplarnianych, a na tej podstawie wskazać obszary działań polityki miejskiej (w oparciu o Ustawę o samorządzie gminnym (Dz. U. z 1990 r. nr16, poz. 95), dzięki którym będzie można ograniczyć lub wyeliminować emisje CO2. W miastach emisje pochodzą głównie z sektorów:

• przemysłu, energetyki i gospodarki mieszkaniowej,

• transportu,

• gospodarki odpadami komunalnymi i gospodarki wodno-ściekowej,

• rolnictwa

• użytkowania gruntów.

W rozważaniach nie należy pomijać również kwestii społecznej, gdyż miasto jest konstruktem społecznym i każdy jego mieszkaniec ma do odegrania swoją rolę w procesach mitygacji i adaptacji zmian klimatycznych. Największym emitentem gazów cieplarnianych w gminie Katowice jest konsumpcja energii elektrycznej, co w zestawieniu z największym potencjałem możliwej bezemisyjnej energii do wyprodukowania – energii elektrycznej pochodzącej z paneli fotowoltaicznych – dobrze rokuje. Należy zatem inwestować w instalacje pozyskujące energię elektryczną i cieplną ze słońca. Oczywiście należy pamiętać o ograniczeniach energetyki solarnej, jednak zaimplikowanie jej jak największej mocy w sieci prosumenckiej i miksie energetycznym gminy powinno stać się dla władz samorządowych priorytetem. 

Transport zbiorowy generuje mniejsze emisje od transportu indywidualnego per se, przy jednoczesnym przemieszczaniu po ciągach komunikacyjnych zdecydowanie większej ilości ludzi. Rezygnacja z samochodu osobowego na rzecz roweru czy transportu publicznego jest kluczowa w takiej tkance jak społeczność miejska. 

Emisje gazów cieplarnianych pochodzących z fermentacji beztlenowej odpadów i osadów ściekowych należy gromadzić i spalać z uzyskiem energii. Warto zainicjować planowanie gospodarki odpadami i wodno-ściekową w kontekście szerszym niż jedna gmina, biorąc pod uwagę uwarunkowania geograficzne. 

Katowice w sektorze użytkowania gruntów notują pochłanianie emisji na poziomie 43315 Mg CO2. Lesistość miasta jest dużym atutem i należy o nią jak najlepiej dbać. W tym sektorze największy wpływ jaki może wywierać gmina, to konwersja gruntów na konkretne klasoużytki. Zmiana np. nieużytków w grunty zadrzewione i zakrzewione może przynieść wymierne efekty. Natomiast najważniejszym zadaniem jest niepomniejszanie areału gruntów z żywą biomasą drzewną, która najlepiej akumuluje CO2.

jakie mamy dowody, że to dobry kierunek?

Od połowy XIX w., za sprawą Jean Baptiste Joseph Fourier’a, znamy własności izolacyjne atmosfery. Wraz z końcem tego wieku, dzięki Svante Arrhenius’owi, zrozumieliśmy rolę gazów cieplarnianych w zjawisku zwanym efektem cieplarnianym. W 1981 r. amerykańscy naukowcy dowiedli związku między obserwowanym ociepleniem, a koncentracją CO2 w atmosferze. Jak najszybsza redukcja gazów cieplarnianych do zera netto jest priorytetem Unii Europejskiej, by zatrzymać nieprzewidywalne i nieodwracalne skutki uruchomienia klimatycznych sprzężeń zwrotnych. 

W XXI wieku nikt poważny nie podważa już istnienia katastrofy klimatycznej i jej antropogenicznego pochodzenia. 5 listopada 2019 r. grupa naukowców pod kierownictwem W. J. Ripple’a i Christophera Wolf’a opublikowała dokument p.n. World Scientists’ Warning of Climate Emergency. Autorzy pracy opierając się na ogólnodostępnych danych na temat zużycia energii, wzrostu temperatur i populacji, masowej wycinki lasów, topnienia pokrywy lodowej na biegunach, wskaźnikach dzietności, wzroście PKB i emisjach gazów cieplarnianych przekonują, że jeśli ludzkość nie podejmie natychmiastowych działań i nie dokona szybkich, głębokich i trwałych zmian w naszym życiu, czeka ją globalny kryzys o niespotykanej dotąd skali. Jednocześnie podali oni receptę na przeciwdziałanie i mitygację nadchodzącego kryzysu, obejmującą właśnie wyżej wskazane aspekty sprawy. Sygnatariuszami wyżej wzmiankowanej publikacji jest już 14709 naukowców ze 158 krajów świata (stan na 13.12.2022 r.).

fakty i mity

Mit: Polityką klimatyczną i sprawiedliwą transformacją energetyczną powinien zająć się rząd i parlament.

• Każdy organ władzy ustawodawczej i wykonawczej ma w tym procesie swoją rolę do odegrania. W jurysdykcji władz gminnych jest wiele obszarów i sektorów, które emitują gazy cieplarniane, a nie muszą – na przykład organizacja transportu. Krajowa polityka klimatyczna jest absolutnie konieczna, by zredukować miejskie emisje do zera netto. Jednak odpowiedzialna polityka samorządowa wymaga od władz niepomijania tej kwestii w swoich działaniach i zadaniach. 

Mit: Ograniczenie indywidualnych emisji gazów cieplarnianych mieszkańców i mieszkanek miasta wystarczy.

• To w jaki sposób żyjemy i konsumujemy ma znaczenie, ale nie jest kluczowe. Potrzebne są zmiany systemowe w obszarach pozyskiwania i zarządzania energią, transportu, użytkowania gruntu, gospodarki odpadami, wodno-ściekowej i edukacji. Tak długo jak będziemy się opierać na dobrej woli, a nie regulacjach, nie ma mowy o skutecznym zatrzymaniu zmian klimatycznych.

Mit: Aby powstrzymać globalne ocieplenie wystarczy posadzić więcej drzew.

• Katowice są jednym z najbardziej zalesionych miast w Polsce, co stawia go w uprzywilejowanej pozycji jeśli chodzi o pochłanianie emisji w sektorze użytkowania gruntów. Niestety nawet tak duży areał leśny w mieście pochłania jedynie około 1,6-1,8% katowickich emisji. Drzewa są bardzo ważne w procesie mitygacji, ale kluczowa jest redukcja emisji.